ในงานสัมมนาเครือข่ายนักศึกษาระดับบัณฑิตศึกษา สาขาสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา ครั้งที่ 21 ประจำปี 2565 ภาควิชาสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ได้เชิญผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. เคย์ ทาคาตะ (髙田 圭) อาจารย์ประจำ                     Hosei University, Research Center for International Japanese Studies in Tokyo ประเทศญี่ปุ่น มาเพื่อเป็นองค์ปาฐกถาในหัวข้อ “Cosmopolitan Publics: A Transnational and Relational Approach” โดยมีเนื้อหา ดังนี้ 

Part I. Intro: What is Global Historical Sociology?

ส่วนที่ 1. บทนำ: สังคมวิทยาประวัติศาสตร์โลกคืออะไร?

             เคย์ ได้เริ่มจากชวนคิดกับคำถามที่สอดคล้องกับหัวข้องานสัมมนาเครือข่ายฯ ครั้งนี้ในหัวข้อ “Making Senses of the Worlds” ว่า การเข้าใจปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นแบบข้ามชาติอย่างไรถึงจะหลุดพ้นไปจากวิธีคิดแบบตะวันตก โดยสิ่งที่เขาสนใจคือประวัติศาสตร์ของโลกและประวัติศาสตร์ข้ามพรมแดนส่งผลอย่างไรต่อการเปลี่ยนแปลงทางสังคม 

        การตอบคำถามดังกล่าว ต้องเริ่มจากกการเล่าถึงช่วงเวลาที่สังคมวิทยาประวัติศาสตร์เข้าสู่จุดหักเลี้ยวที่เรียกว่า “global/ transnational turn” จุดหักเลี้ยวดังกล่าวได้แสดงให้เห็นถึงความลื่นไหลของการข้ามชาติในกรณีการเคลื่อนไหวทางสังคม หากมองผ่านกรอบของสังคมวิทยาประวัติศาสตร์โลก (Global Historical Sociology) ที่ต้องการทำความเข้าใจสังคมโลกในยุคโลกาภิวัตน์ ซึ่งจุดนี้มาพร้อมกับการศึกษาประวัติศาสตร์ข้ามชาติ ไม่ว่าจะเป็นประเด็นการอพยพ (migration history) ประเด็นเรื่องสิ่งแวดล้อม รวมไปถึงเศรษฐกิจการเมืองทุนนิยมร่วมสมัยที่บรรษัทข้ามชาติมีบทบาทอย่างสูงด้วย เพียงแต่สังคมวิทยาประวัติศาสตร์โลกจะเน้นไปที่การสร้างเค้าโครงการวิเคราะห์ (analytical schema) เพื่ออธิบายโครงสร้างทางสังคมที่เอื้อให้เกิดคุณลักษณะการเคลื่อนย้ายข้ามชาติ (Transnational Mobility) ขึ้นมามากกว่า เคย์ได้เสนอให้ใช้มุมมองและวิธีวิทยาที่หลุดออกจากแนวคิดแบบชาตินิยมของประวัติศาสตร์ โดยส่วนประกอบสำคัญสำหรับสังคมวิทยาประวัติศาสตร์โลกมีด้วยกัน 3 ข้อ ได้แก่ แนวคิดการเปรียบเทียบแบบสัมพัทธ์ (Relative Comparison) คือการมองหาปรากฏการณ์ข้ามชาติด้วยแนวคิดแบบสัมพันธ์ (relational) และมองหาความแตกต่างในประเทศต่าง ๆ และตัวแสดงของแต่ละประเทศ 

          โดย  ผศ.ดร.กีรติ ชื่นพิทยาธร ได้เสริมว่าปกติแล้ว แนวคิดดังกล่าวจะถูกใช้เพื่อศึกษาในกรอบของรัฐชาติ แต่เคย์ได้ใช้เปรียบเทียบในภาวะข้ามชาติ (Transnationality) สอง การเชื่อมโยงทางมหภาค-จุลภาค (Macro-Micro Link) ด้านหนึ่ง โครงสร้างระดับมหภาค เช่น นโยบายการส่งเสริมกิจกรรมแบบนานาชาติและข้ามพรมแดน ในขณะที่มีข้อห้ามบางอย่างเกี่ยวกับการเดินทางข้ามชาติ  เช่นเดียวกับ ส่วนมุมมองทางจุลภาคนั้นสนใจว่าผู้คนเชื่อมต่อกันได้อย่างไร มีการเปลี่ยนแปลงอย่างไรในการเชื่อมโยงของอัตลักษณ์และปฏิบัติการของผู้คนแบบข้ามชาติโดยเคย์มองว่าสิ่งที่เกิดขึ้นในระดับมหภาคจะส่งผลต่อระดับสังคมหรือจุลภาคได้ สุดท้ายคือทฤษฎีเพื่อใช้ยึดโยงความสัมพันธ์หรือปฏิสัมพันธ์และผลกระทบ

            วิทยานิพนธ์ปริญญาเอกของเคย์เรื่อง “Cosmopolitan Publics in Isolation: Japanese Global Sixties and Its Impact and Social Change” เป็นการศึกษาช่วงปลาย ค.ศ. 1950s ถึงกลาง 1970s ยุคของจุดเปลี่ยนของการเคลื่อนไหวทางสังคมที่เกิดขึ้นในลักษณะข้ามชาติอย่างลื่นไหล การเคลื่อนไหวทางสังคมและการเมืองเกิดขึ้นหลายแห่งในโลก เป็นช่วงเวลาของการเปลี่ยนแปลงทางสังคม มีขบวนการเคลื่อนไหวเกิดขึ้นในช่วงค.ศ. 1960s ในระดับที่เรียกว่าเป็นประชาคมโลก

           ข้อเสนอของงานศึกษานี้คือ มุมมองต่อโลกในยุคคริสต์ทศวรรษ 1960 (Sixties; 1960s) สำคัญต่อการสร้างแนวคิดการเปลี่ยนแปลงทางสังคม การเคลื่อนไหวข้ามชาติเหล่านี้กลายเป็น “ผลพวงที่ไม่ได้เจตนา” (unintended consequence) คือสิ่งที่เราอาจไม่เข้าใจ แต่นำไปสู่ผลลัพธ์ที่เหนือความคาดเดาได้ สิ่งนี้ได้เกิดกับญี่ปุ่นยุค 1960s เขาจึงเสนอแนวคิดจากการสังเคราะห์ทฤษฎีต่าง ๆ เพื่อเอามาใช้อธิบายปรากฏการณ์ดังกล่าว เรียกว่า “Cosmopolitan Publics” คือพื้นที่ของการสื่อสารระหว่างผู้คนและข้อมูลจากหลากหลายชาติ จนเกิดอัตลักษณ์ที่ไร้พรมแดนขึ้นอย่างชั่วคราวนำไปสู่แนวคิดเรื่องการเปลี่ยนแปลงทางสังคม

Part II. Theory: Cosmopolitan Publics

ส่วนที่ 2. ทฤษฎี: ความเป็นสาธารณะพลเมืองโลก

             เคย์ได้สังเคราะห์กรอบคิด Cosmopolitan Publics จาก 2 แนวคิดหลัก อย่างแรกคือแนวคิดพลเมืองโลก (Cosmopolitanism) อันเป็นแนวคิดปรัชญาการเมืองที่มีที่มาจากงานเขียนของ Immanuel Kant นักปรัชญายุคภูมิธรรมชาวเยอรมันที่เน้นถึงความเป็นหนึ่งเดียวกันของโลก (Globality) และความเป็นสากลของอารยธรรมมนุษย์ซึ่งมีความคิดแบบยุโรปเป็นศูนย์กลางแฝงอยู่ ในทางสังคมวิทยาและแนวคิดทฤษฎีวิพากษ์สายโพสต์โมเดิร์น (เช่น Ulrick Beck, Gerard Delanty) จึงได้พยายามชี้ให้เห็นและจำแนกความหลากหลายของความเป็นพลเมืองโลก (Multi-cosmopolitanism) ดังกล่าวที่มีความเปิดกว้าง การสะท้อนคิด และความสร้างสรรค์มากกว่า โดยเราจะสามารถระบุถึงพลวัตของการเคลื่อนย้ายทางอัตลักษณ์และสังคมแบบข้ามชาตินี้ได้ด้วยแนวคิดเกี่ยวกับปริมณฑลสาธารณะ (Public Sphere) มาประกอบความเข้าใจในส่วนนี้

            ในการพิจารณา Cosmopolitan Publics สามารถแบ่งได้ออกเป็น 2 แง่มุม แง่มุมแรกคือแง่มุมทางการเมืองอันมีที่มาจากงานของ Jürgen Habermas (1964) ซึ่งกล่าวถึงความสัมพันธ์ระหว่างปฏิสัมพันธ์ของชนชั้นกลาง/กระฎุมพีในปริมณฑลสาธารณะที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองขึ้นมาจากการมีฉันทามติทางสังคมในหมู่ชนชั้นกระฎุมพีที่เข้าไปมีอำนาจในสถาบันทางสังคมระดับชาติต่างๆ โดยนักคิดคนสำคัญที่นำแนวคิดปริมณฑลสาธารณะแบบฮาเบอร์มาส (Habermasian Public Sphere) มาพิจารณาในบริบทของสภาวะข้ามชาติคือ Nancy Fraser (1990, 2007) ซึ่งตัวเธอกังขาถึงความทรงประสิทธิผลทางการเมือง (political efficacy) ของปริมณฑลสาธารณะแบบข้ามชาติในปัจจุบัน เพราะไม่มีสถาบันทางการเมืองที่สามารถฟอร์มและรองรับการสร้างฉันทามติของผู้คนได้อย่างมีประสิทธิผลเหมือนสถาบันทางสังคมระดับชาติดังที่งานของ Habermas พิจารณาได้ (ตัวอย่างเช่น UN) นอกจากนี้ การพิจารณา Cosmopolitan Publics ในแง่มุมที่ 2 คือทางวัฒนธรรม ซึ่งได้รับไอเดียจากงานของ Harrison White (1992) และ Eiko Ikegami (2002) มาใช้เป็นรากฐานในการทำความเข้าใจการเปลี่ยนผ่านของตัวตนและเครือข่าย (network & identity switch/change) ในปริมณฑลสาธารณะ ซึ่งทำให้เราสามารถ Make sense กับผลกระทบจาก Cosmopolitan Publics ได้กระทำต่อสังคมระดับจุลภาคจนเกิดเป็นผลลัพธ์เฉพาะตัว (unique) ได้ โดยตัวอย่างดังกล่าวก็เช่นกรณีของญี่ปุ่นดังที่ ดร.เคย์ได้ศึกษาในการทำปริญญาเอก 

         สิ่งที่เกิดขึ้นในพื้นที่สาธารณะแบบ cosmopolitan publics คือพื้นที่สาธารณะระดับรัฐชาติแบบ A มาเจอกับพื้นที่สาธารณะระดับรัฐชาติแบบ B ซึ่งเป็นลักษณะที่เกิดขึ้นได้ง่ายในสังคมสมัยใหม่ ทำให้อัตลักษณ์และความเป็นรัฐชาติแบบเดียวหายไปชั่วคราว จนเกิดเป็นวิธีคิดและอัตลักษณ์แบบใหม่ของการเปลี่ยนแปลงทางสังคม 

Part III. Social Structure: Japan’s Relative Isolationism 

ส่วนที่ 3. (กรณีศึกษา) โครงสร้างทางสังคม: ความโดดเดี่ยวเชิงสัมพัทธ์ของญี่ปุ่น

      แนวคิดดังกล่าวเป็นกรอบในการมองการเคลื่อนไหวทางสังคมในญี่ปุ่นช่วง 1960s โดย Cosmopolitan Publics เนื่องจากหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ญี่ปุ่นกลายเป็นรัฐที่ถูกแยกออกมาจากที่อื่น และชาวญี่ปุ่นไม่สามารถเดินทางข้ามชาติได้ในยุค 1960s เคย์พิจารณาตำแหน่งแห่งที่ของญี่ปุ่นที่อยู่ระหว่างการเป็นประเทศโลกที่หนึ่งด้านการมีระบบทุนนิยม มีการพัฒนาทางเศรษฐกิจแล้ว และเคยเป็นเจ้าอาณานิคมต่อประเทศเอเชียอื่นๆ ในขณะที่มีคุณสมบัติของประเทศโลกที่สามเนื่องจากไม่ใช่ประเทศตะวันตก และก็เคยตกอยู่ภายใต้การครอบงำทางการเมือง (kind of colonized) ของอเมริกาหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 หลังจากการแพ้สงครามดังกล่าวชาติญี่ปุ่นตกอยู่ในสถานะที่อิหลักอิเหลื่อในชุนชมระหว่างประเทศที่แนวคิดเรื่อง (เส้นทาง) การพัฒนาประเทศ (development path) ครอบงำสังคมโลกเป็นอย่างมากในขณะนั้น แถมญี่ปุ่นนั้นมีเงื่อนไขแตกต่างจากประเทศอื่น ทั้งในแง่ของภูมิศาสตร์การเมืองที่ต่างจากภาคพื้นทวีปยุโรปที่นำไปสู่การก่อร่างของสหภาพยุโรป (โดยเฉพาะเมื่อเทียบกับเยอรมนีที่แพ้สงครามเหมือนกัน) รวมไปถึงเหตุผลทางเศรษฐกิจการเมืองระหว่างประเทศที่ญี่ปุ่นไม่ได้เป็นมหาอำนาจทางเศรษฐกิจการเมืองเหมือนอเมริกาที่ทำให้การท่องเที่ยวต่างประเทศเติบโตได้อย่างรวดเร็ว ซึ่งปัจจัยเหล่านี้ต่างก็เป็นปัจจัยที่ทำให้เกิด Cosmopolitan Publics ที่มีผลกระทบเชิงบวกต่อสังคมในบริบทขณะนั้นมากกว่า

           ด้านการเคลื่อนไหว นักเคลื่อนไหวทางการเมือง (ที่มุ่งเน้นไปยังการเปลี่ยนแปลงรัฐ) ในญี่ปุ่นไม่สามารถเชื่อมต่อกับการเคลื่อนไหวทางการเมืองในเอเชียได้ เนื่องด้วยข้อจำกัดด้านการเคลื่อนย้าย (ด้วยทั้งเหตุผลทางการเมืองและเศรษฐกิจ) ประกอบกับกระแสการต่อต้านญี่ปุ่นในหลายประเทศของทวีปเอเชีย เนื่องจากประสบการณ์ทางประวัติศาสตร์จักรวรรดินิยมของญี่ปุ่นที่ยังไม่ได้รับการคลี่คลายในสังคมอื่นๆ ในขณะที่กระแสการเคลื่อนไหวทางการเมืองในญี่ปุุ่นมีจุดยืนที่ต่อต้านแนวคิดแบบอเมริกันนิยม ซึ่งแตกต่างจากการเคลื่อนไหวที่อื่น พรมแดน (ทางสังคมและวัฒนธรรม?) ที่กั้นระหว่างสังคมญี่ปุ่นกับสังคมเอเชียอื่นๆ นำไปสู่ข้อจำกัดของการสร้างความสัมพันธ์ทางการเมืองระดับข้ามชาติ แต่ในขณะเดียวกันก็นำไปสู่การสร้างเครือข่ายความสัมพันธ์ในการเคลื่อนไหวทางสังคมแบบใหม่ (New Social Movement) ที่นำไปสู่การก่อตัวของภาคประชาสังคมระหว่างประเทศที่เกี่ยวข้องกับการเคลื่อนไหวเกี่ยวกับเสรีภาพโลก และนักเคลื่อนไหวทางการเมืองญี่ปุ่นเองก็ได้รับรู้ถึงความรู้สึกนึกคิดที่นักเคลื่อนไหวประเทศอื่นๆโดยเฉพาะประเทศเอเชียด้วยกันมีต่อการกระทำของญี่ปุ่นในยุคจักรวรรดิ ทำให้นักเคลื่อนไหวทางการเมืองญี่ปุ่นได้ทำการทบทวนตำแหน่งแห่งที่ของขบวนการของตัวเองและได้เริ่มทำการเคลื่อนไหวทางสังคมวัฒนธรรมเพื่อสร้างความตระหนักรู้ดังกล่าวในสังคมญี่ปุ่น นำมาสู่การก่อตัวของแนวคิดพหุวัฒนธรรมจากรากหญ้าเพื่อเปลี่ยนแปลงสังคมญี่ปุ่นที่มีลักษณะเป็นอนุรักษ์นิยมและชาตินิยมสูง

        กล่าวโดยสรุป ข้อเสนอของปาฐกกถานี้คือสิ่งที่เกิดขึ้นในญี่ปุ่นช่วงค.ศ. 1960 เป็น “ผลพวงที่ไม่ได้เจตนา” ทำให้การปฏิวัติในระดับโลกไม่สามารถเกิดขึ้นได้ อย่างไรก็ตามการปฏิสัมพันธ์ระหว่าง cosmopolitan publics ได้เกิดขึ้นอย่างไม่ได้คาดคิดกับนักเคลื่อนไหวชาวญี่ปุ่นซึ่งต้องการเปลี่ยนแปลงรัฐชาติของพวกเขาจนนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงทางสังคม 

Reference

Fraser, Nancy. 1990. “Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy”. Social Text (25/26):56.

Fraser, Nancy. 2007. “Special Section: Transnational Public Sphere: Transnationalizing the Public Sphere: On the Legitimacy and Efficacy of Public Opinion in a Post-Westphalian World”. Theory, Culture & Society, 24(4): 7–30.

Habermas, Jürgen, et al. 1974. “The Public Sphere: An Encyclopedia Article (1964)”. New German Critique, 3: 49–55.

Ikegami, Eiko. 2000. “A Sociological Theory Of Publics: Identity And Culture As Emergent Properties In Networks”. Social Research: An International Quarterly, 67: 989-1030.

White, Harrison C. 1992. “Identity and Control: A Structural Theory of Social Action.” Princeton University Press